Ghi danh vào danh mục di sản phi vật thể quốc gia là việc làm thường xuyên và góp phần tôn vinh, bảo tồn di sản, nâng cao trách nhiệm của cộng đồng đối với di sản. Tuy nhiên, để di sản có chỗ đứng trong đời sống của cộng đồng lại là một câu chuyện rất khác.
Các chuyên gia văn hóa luôn nhấn mạnh, giá trị của di sản phi vật thể cần được nhìn nhận với các tiêu chí như di sản đó đang được thực hành như thế nào trong đời sống cộng đồng; đóng góp quan trọng cho cộng đồng? Nếu người dân vẫn mong muốn và thực hành di sản, bất kể nhân vật đó có phải là truyền thuyết, có thật trong lịch sử hay không, thì đó nên được coi là tiêu chí để đánh giá, thẩm định.
Hội đồng thẩm định di sản văn hóa phi vật thể quốc gia dựa trên cơ sở tập quán tín ngưỡng của cộng đồng, xem xét những giá trị tồn tại từ xưa, có lợi cho cộng đồng, được cộng đồng tôn trọng và việc duy trì cần được tôn trọng và ủng hộ.
Có thể thấy, giá trị di sản đến từ niềm tin, tín ngưỡng của cộng đồng; được thực hành và lưu truyền qua nhiều thế hệ; góp phần gắn kết cộng đồng và tạo sức mạnh tinh thần để cộng đồng vượt qua mọi khó khăn, thử thách. Có thể kể đến nhiều di sản phi vật thể gắn liền với các nhân vật huyền thoại như: Tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt; Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương; Lễ hội Gióng ở đền Phù Đổng, đền Sóc; Lễ hội Phủ Giầy …
Việt Nam là một quốc gia đa dân tộc, đa tôn giáo, địa hình, thổ nhưỡng cũng phong phú nên bản sắc văn hóa, tín ngưỡng cũng đa dạng, nhiều màu sắc. Tất nhiên, cũng có những di sản chung của nhiều địa phương như lễ cấp sắc của dân tộc Dao hay múa Xòe của dân tộc Thái.
Nhưng hầu hết các di sản phi vật thể đều mang màu sắc đặc trưng của một cộng đồng, ở một vùng địa lý cụ thể như: Lễ cướp phết ở Hiền Quan, Phú Thọ; lễ cướp chiếu ở lễ hội Gióng, đền Phù Đổng; Lễ khai ấn đền Trần, Nam Định … Trước khi lễ hội được nâng cấp, mở rộng, hoạt động này chỉ dành cho người trong làng, ngoài làng và đều là hoạt động vui chơi mang tính chất “cầu may” đầu xuân mới. Nhưng lâu dần, khi được nâng lên thành lễ hội cấp tỉnh, rồi cấp quốc gia… và người dân khắp nơi đổ về, tính chất vui tươi của buổi lễ ở một số nơi dễ biến thành những cuộc “đấu khẩu” đẫm máu. .
Vì vậy, việc nâng tầm di sản, đặc biệt là di sản phi vật thể – sản phẩm từ sự sáng tạo của cộng đồng lên một tầm cao hơn, vượt ra ngoài lãnh thổ quen thuộc của chủ thể di sản, không phải lúc nào cũng cần được ghi nhận và tôn vinh một cách thích đáng. Tranh chấp về quyền chủ thể không phải là chưa từng xảy ra. Câu chuyện xung quanh đề xuất loại bỏ tục lệ giỗ Tổ Phi Yến ra khỏi danh sách di sản văn hóa phi vật thể quốc gia mới đây cũng là hồi chuông cảnh báo.
Đối với các nhân vật trong di sản phi vật thể, có trường hợp thật và hư cấu đều là sản phẩm của hư cấu, tưởng tượng, thể hiện tâm tư, nguyện vọng của cộng đồng nhưng lại mang bóng dáng của nhân vật. Trong lịch sử, mỗi quyết định hành chính của nhà quản lý đều phải được cân nhắc, xem xét kỹ lưỡng, cân nhắc kỹ lưỡng yếu tố hài hòa giữa các cộng đồng dân cư.
Văn hóa, tín ngưỡng là phạm trù cảm tính, không rõ ràng như toán học, 1 cộng 1 bằng 2, nên cái gì đúng – sai, tốt – xấu … có những lúc mờ ảo không thể đánh giá rõ ràng được. Các vấn đề của văn hóa không phải dễ dàng giải quyết bằng các văn bản hành chính, cũng không phải nâng cao, đăng ký hay loại bỏ khỏi danh sách, mà điều quan trọng là phải hiểu, khuyến khích và nuôi dưỡng một di sản lâu dài trong chính cộng đồng.
