Nhân Ngày Quốc tế Biên dịch (30-9), phóng viên Báo Quân đội nhân dân đã có cuộc trao đổi với TS Trần Văn Công, Trưởng Khoa Tiếng Pháp, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, Chủ tịch Hiệp hội các trường dạy học. giảng dạy về văn học và nhân văn Pháp, về vị trí và vai trò của dịch văn học.
Phóng viên (PV): Có ý kiến cho rằng: Muốn hiểu văn hóa dân tộc, bản sắc dân tộc thì văn học là phương tiện khám phá. Nhưng trở ngại là sự khác biệt về ngôn ngữ. Vậy, dịch thuật văn học có vai trò gì trong giao lưu và tiếp biến văn hóa?
TS Trần Văn Công: Chúng ta đều biết rằng văn học là “bức tranh” sinh động và đầy đủ nhất về mọi hoạt động trong đời sống của mỗi dân tộc. Thông qua văn học, người đọc có thể khám phá cả một giai đoạn lịch sử của đất nước, những nét đặc sắc về xã hội, văn hóa, nghệ thuật, tư duy, triết học, thẩm mỹ trong từng giai đoạn lịch sử. Sự khác biệt. Chẳng hạn, các tác phẩm văn học Pháp như “Bài ca của Roland” toát lên khí chất hào hùng của thời Trung cổ với những chàng hiệp sĩ đẹp cả về thể xác lẫn tâm hồn và khí phách. Các tác phẩm của Diderot, Montesquieu, Rousseau là bằng chứng về tư tưởng triết học dẫn đầu cuộc cách mạng tư sản Pháp …
Tuy nhiên, không phải độc giả nào cũng được tiếp cận với tác phẩm văn học do nhiều nguyên nhân. Ngay cả khi sách ngoại ngữ du nhập vào thì cũng ít người đọc và cảm nhận được vì đặc thù của văn học là nhiều tầng ngữ nghĩa, các kỹ thuật tu từ, cách chơi chữ, cách diễn đạt không phải lúc nào cũng giống như trong sách giáo khoa dạy ngữ văn. Đó là lý do tại sao dịch giả đóng vai trò rất quan trọng trong việc chuyển tải những giá trị “chìm, nổi” của tác phẩm văn học, đưa văn hóa nước ngoài đến với công chúng, góp phần tạo nên một nền văn hóa mới. sự thay đổi của văn học nước tiếp nhận. Ở Việt Nam, trước khi chữ Quốc ngữ chính thức được sử dụng, văn học chữ Hán đã được du nhập qua các bản dịch từ chữ Hán sang chữ Nôm, đưa độc giả Việt Nam đến gần hơn với các học thuyết Đạo giáo và Nho giáo. Cái chết. Tản Đà đưa người đọc đến với những bản dịch thơ Đường với những quy tắc chặt chẽ. Văn xuôi chữ Hán được nhiều dịch giả như Phan Kế Bính, Trần Phong Sắc, Nguyễn Chánh Sắt chọn dịch để giới thiệu với công chúng.
Khi thực dân Pháp đô hộ nước ta, nền giáo dục của Pháp được áp đặt ở các thành phố lớn, đã khai sinh ra thế hệ dịch giả đầu tiên đưa văn học Pháp đến với dân tộc Việt Nam. Năm 1907, có một cuộc họp với sự tham gia của 300 dịch giả để thảo luận về hướng dịch văn học. Thậm chí, một số nhà văn, dịch giả còn quyết tâm dịch văn học Pháp để làm hình mẫu cho các nhà văn Việt Nam sáng tác. Trong suốt thế kỷ 20, nhiều tác phẩm thơ và tiểu thuyết của Pháp được dịch sang tiếng Việt và dần dần ảnh hưởng đến lối viết, tư duy thẩm mỹ, nhân sinh quan của các nhà văn Việt Nam. Văn học hiện thực Việt Nam thế kỷ 20 với các tác giả như Nguyễn Công Hoan, Nguyễn Tuân … dường như mang đặc điểm của các nhà văn Pháp thế kỷ 19 như Maupassant, Daudet. Các nhà thơ lãng mạn như Chế Lan Viên, Xuân Diệu, Lưu Trọng Lư … chịu ảnh hưởng nặng nề của Baudelaire và Lamartine.
Như vậy, vai trò của người dịch không chỉ là dịch mà còn là người truyền tải văn hóa, định hướng cho sáng tạo văn học nghệ thuật.
PV: Từ kinh nghiệm bản thân cũng như quan sát của đồng nghiệp, bạn thấy những phẩm chất nào để trở thành một dịch giả?
TS Trần Văn Công: Dịch văn học là một công việc rất khó khăn vì nhiều khi người dịch đọc văn bản gốc và hiểu nó, nhưng không phải lúc nào cũng có thể tìm được từ tương đương để thể hiện ý đồ, văn phong, nhịp điệu của tác giả. Điều này không chỉ đòi hỏi người dịch phải có kiến thức vững chắc về cả ngôn ngữ nguồn và ngôn ngữ đích, mà còn phải có kiến thức sâu rộng về văn hóa, nghệ thuật, lịch sử, khảo cổ học và thông thạo các phương pháp giao tiếp. phép tu từ thể hiện đúng ý của tác giả.
Người dịch cũng cần thường xuyên tiếp xúc với người bản ngữ gốc hoặc nghe đài, xem TV sử dụng ngôn ngữ gốc để biết những cách diễn đạt không được dạy trong trường nhưng thường dùng trong cuộc sống, tránh dịch sai từ. vô nghĩa, ngoài ngữ cảnh. Và một điều đặc biệt quan trọng là khả năng cảm thụ văn học, hiểu được sắc thái tinh tế của từ đồng nghĩa, hiểu được ẩn ý của tác giả để thể hiện ý nghĩa đó trong bản dịch. Ngoài ra, cũng cần yêu thích văn chương, kiên trì và chăm chỉ thì mới làm được công việc này.
Trên thực tế, có rất nhiều người có trình độ ngoại ngữ rất tốt, nhưng họ thừa nhận rằng họ không thể dịch các văn bản văn học. Hiện nay, các trường đại học đào tạo ngoại ngữ đều có học phần dịch thuật, nhưng chỉ có học phần không phải văn học vì rất ít sinh viên có đầy đủ các yếu tố cần thiết để học dịch thuật văn học. Chưa kể rất ít giáo viên dịch thuật có kinh nghiệm dịch văn học để có thể truyền đạt kỹ năng cảm thụ và dịch thuật cho học sinh. Ngay tại Đại học Hà Nội – nơi duy nhất ở Việt Nam có chương trình đào tạo theo định hướng tiếng Pháp về biên phiên dịch trình độ thạc sĩ, sinh viên chỉ được học một học phần dịch văn học. Việc rèn luyện từng cá nhân học viên là điều cần thiết để trở thành một biên dịch viên thực thụ. Chúng tôi rất vui mừng nhận thấy rằng các sinh viên hoàn thành chương trình này hầu hết được tuyển dụng vào các nhà xuất bản để làm công việc dịch thuật và biên tập.
PV: Không ít lần tôi đã nghe nhiều phiên dịch viên than phiền rằng thu nhập từ công việc này không cao. Anh có lo lắng điều này sẽ cản trở những người có khả năng dịch văn học bước vào nghề?
TS Trần Văn Công: Thù lao dịch các văn bản văn học hiện nay thấp hơn so với dịch các văn bản phi văn học, mặc dù dịch văn học khó hơn nhiều. Tuy nhiên, vẫn có rất nhiều bạn trẻ đi theo con đường này và có được những thành công nhất định. Nếu bạn không yêu sách, yêu văn học, yêu thích dịch thuật, bạn sẽ không thể làm tốt và sẽ không thể sống được bằng nghề này. Đối với các dịch giả chuyên nghiệp thì khác. Khi có trình độ chuyên môn cao và kỹ năng dịch thuật tốt, họ có thể làm việc cho các công ty xuất bản chuyên nghiệp với mức lương chuyên nghiệp, dịch một số lượng trang đáng kể mỗi tháng và họ có thể kiếm sống tốt bằng nghề này.
PV: Có một nghịch lý, văn học nước ngoài dịch ra tiếng Việt rất nhiều trong khi ngược lại, văn học Việt Nam ra nước ngoài lại rất ít. Theo bạn, đâu là “điểm nghẽn”?
TS Trần Văn Công: Theo tôi, có nhiều lý do khiến văn học Việt Nam ít được dịch và xuất bản ở nước ngoài. Thứ nhất, cho đến nay vẫn chưa có một chiến lược quảng bá văn học Việt Nam ra nước ngoài, kèm theo kinh phí hỗ trợ hoạt động xuất bản. Thứ hai, việc lựa chọn một tác phẩm văn học Việt Nam có chất lượng quốc tế cả về nội dung và lối viết, có khả năng thu hút sự chú ý của độc giả nước ngoài là một việc không hề đơn giản. Thứ ba, rất ít dịch giả có thể diễn đạt bằng tiếng nước ngoài trôi chảy và tự nhiên như tiếng mẹ đẻ. Bản dịch sẽ phải được hiệu đính bởi các chuyên gia giỏi cả hai thứ tiếng, điều này sẽ làm tăng chi phí xuất bản lên rất nhiều.
PV: Hội Nhà văn Việt Nam đang có ý định tổ chức dự án giới thiệu văn học Việt Nam ra nước ngoài. Xin ông cho biết kinh nghiệm giới thiệu, quảng bá văn học của các nước?
TS Trần Văn Công: Một số quốc gia có chính sách hỗ trợ dịch và xuất bản sách của họ ra nước ngoài. Ví dụ, Trung tâm Sách Quốc gia Pháp hàng năm cung cấp kinh phí để hỗ trợ các nhà xuất bản Việt Nam mua bản quyền, trả tiền cho dịch giả, thậm chí trong quá trình xuất bản một cuốn sách. Tương tự, Quỹ Tổng thống Nga đã tài trợ để dịch văn học Nga tại 40 quốc gia, trong đó có Việt Nam. Nếu Hội Nhà văn Việt Nam hay bất kỳ tổ chức nào khác cũng làm được như vậy thì quá tuyệt vời, miễn là những cuốn sách được tài trợ phải được lựa chọn bởi một hội đồng tuyển chọn vừa có trình độ chuyên môn cao vừa công bằng.
PV: Xin chân thành cảm ơn quý khách hàng!
TRẦN HOÀNG HOÀNG (thực hiện)
